Altay Göyüşov

Proxanovun müsahibəsində diqqəti cəlb edən əslində indi deyəcəyim məqam olmalı idi. O, deyir ki, keçən ilin aprelində Azərbaycan ordusunun hücumu Moskvanın tələbi ilə dayandırıldı. Mən də keçən ilin aprelində yazmışdım ki, Rusiya, Putin imkan verməyəcək. Bu çox açıq-aşkar məsələdir. Anlamaq üçün super analitik olmağa da ehtiyac yoxdur. Başımıza da gəlib, qonşularda da görmüşük.

Bəziləri isə burada "Nə oldu? Niyə dayandınız? Ancaq İrəli!" tipli çağırışlar edirdilər. Tutaq ki, hökumət davam etsə idi, nə olardı?

Bir balaca ağlı olanlara aydındır ki, nəticəsi nə olacaqdı. Kitab oxumaq lazım deyil. Gözümüzlə görmüşük. 1992-də milli hökumət gəldi, səfərbər etdi, ruh yüksəldi, Ağdərə azad edildi. Sonra tarap!

Rusiya müdaxiləsini elədi, Kəlbəcər getdi, arxasınca hakimiyyəti də apardı. Heç orda da saxlamaq mümkün olmadı, ara qarışıqlıqda Dağlıq Qarabağdan qat-qat böyük ərazilər itirildi.

Hansı şərtlər dəyişib? Rusiya 1992-ci ildəkindən qat-qat güclüdür. Başında da Putin dayanlb.

1992-ci il gənclərin yadına gəlmir. 2008-də Saakaşvilinin Putini imtahana çəkməsini isə gördülər. Saakaşvili Cənubi Osetiyanın paytaxtını tutdu. Sonra yenə tarap!

Rusiya müdaxilə etdi, gəlib, Tbilisinin qapısına dayandı. Bütün dünya düşdü Putinin ayağına ki, sən Allah, çıx burdan.

Deməli, o vaxt "İrəli!, Niyə durdunuz!" qışqırıqları avantüradan başqa bir şey deyildi. Əliyevin Rusiya faktorunu inkar etməsinin daha böyük faciələrə gətirib çıxartma ehtimalı mütləq idi.

Şərtlər dəyişməyibsə və dəyişdirmək sənin gücündə deyilsə, başqa yol axtar.

Almaniya 1-ci dünya müharibəsində uduzdu. Təbii revanşizm, intiqam hissi, millətçilik bir də baş qaldırdı. Almaniya bir də cəhd elədi. Amma yenə də ərazilərinin xeyli hissəsini itirdi. Açın xəritəyə baxın, hətta birləşəndən sonra da müharibə ərəfəsi ilə müqayisədə balacadır. Hər uduzanda qonşular ondan bir az-bir az ərazi qopardıblar.

Hər iki dünya müharibəsi ərəfəsində Almaniya Avropanın ən sürətlə inkişaf edən iqtisadiyyatı idi. Amma üçüncü dəfə sıfırdan başlamaq məcburiyyətində qaldı və yenə də Avropanın ən güclü iqtisadiyyatı oldu, fəqət bu dəfə fərqli siyasət qurdu. Nəticədə bu gün birləşmiş Avropanın başındadır. Yalnız AzTv ilə müharibə vəziyyətindədir.

Bilirsiniz Brexitin səbəblərindən biri nədir? Merkel Junkeri Avropa Komissiyasının prezidenti vəzifəsinə gətirəndə Britaniya Baş Naziri Kameron dedi ki, imkan verməyəcəm, mənim ondan zəhləm gedir. O, olsa, çıxmaq haqqında referendum keçirdəcəm, filan. Bəh, dava-mərəkə qalxdı. Merkel dedi özünüz bilərsiniz, Junker prezident olacaq və oldu. Kameronun referendum avantürası isə sonunda istefası ilə nəticələndi. Vəssalam!

İndi mən Azərbaycanla Almaniyanı və düşdükləri situasiyaları müqayisə etmirəm.

Sadəcə siyasətin populist avantüra üzərində qurulmasının adətən nəyəsə çatmağa deyil, hətta durduğun yerdən də geri düşməyə səbəb olduğunu demək istəyirəm.

Yazıdakı fikirlər müəllifin şəxsi mülahizələridir.

Niyə korrupsioner diktatorlar, məmurlar korrupsiya vasitəsilə qazandıqlarını əsasən Qərbə daşıyır?

Bizim cəmiyyətdə bu məsələlərə konspiroloji cavablar verən, imperializmlə əlaqələndirən çox olur. Qərbin buna bilə-bilə, sonradan o pullara sahib çıxmaq üçün şərait yaratdığı deyilir. Faktiki birbaşa oğurlayanlar qalır, Qərb isə əsas hədəfə çevrilir. Əslində isə məsələnin mahiyyəti tamam başqa yerdədir. Bu cür bəsit yanaşma problemlərin çarəsini tapmağa mane olur. Tutaq ki, ən azı Putin və məmurlarını Rusiyanın başına Qərb qoymayıb. Korrupsiya ilə qazandıqlarını, rus alimi Şevtsovanın təbiri ilə desək, “Londonqrada” daşımaq da onların öz təşəbbüsüdür.

Əlbəttə, Qərbdə bu oğurluq pulların yatırım imkanı tapması amoral haldır və buna heç cür haqq qazandırmaq olmaz. Bu barədə bir az sonra. Hələliksə, əsas suala cavab vermək istəyirəm ki, niyə məhz Qərbə yatırırlar?

QANUNUN ALİLİYİ VƏ HƏQİQİ STABİLLİK

Məsələ çox bəsitdir. Tutaq ki, niyə başda İran prezidenti olmaqla, bu ölkənin məmurları məhz Qərbdə oxumağa can atırlar, oradan aldıqları ali təhsil diplomları ilə öyünürlər, hətta bəziləri Qərb institutlarından saxta diplomlar da düzəltməyə cəhd edirlər. Çünki Qərbdə təhsil daha yüksək və keyfiyyətlidir. Dili var, dilçəyi də var.

Axtardığımız sualın cavabını da məhz bu müstəvidə axtarmaq lazımdır.

Korrupsionerlər birincisi əmindirlər ki, demokraik sistem həm də qanunun aliliyi deməkdir. Orada mülkiyyətin toxunulmzalığı az qala müqəddəs bir məfhumdur. Yəni öz idarəçiliklərindən təcrübələri var, öz ölkələrində elə bir sistem qurublar ki, mülkiyyət təhlükəsiz deyil. İstənilən adamın bütün varidatını heç bir qanuna, mülkiyyət toxunulmazlığına məhəl qoymadan bir anın içində alıb, müflisləşdirmək mümkündür. Avtoritarizmlərdə bundan heç kim sığrtlanmayıb. İslam Kərimov ölən kimi yeni hakimiyyət onun kiçik və sevimli qızı Lolanın mülkiyyətinə əl qoymağa başlayıb.

Demokratiyalarda isə hökumət istəsə də, kiminsə mülkiyyətini siyasi qərarla əlindən bir dəqiqənin içində ala bilməz. Bunun üçün hökumətdən müstəqil olan məhkəmələrdə hər şey sübut olunmalıdır. Hüquq sisteminin, vəkillik institutunun kifayət qədər inkişaf etdiyi, təqsirsizlik prezumpsiyasının sözdə deyil, əməldə mövcud olduğu demokratiyalarda bu elə da asanlıqla başa gələn iş deyil.

İkincisi, avtoritarlar çox gözəl bilirlər ki, öyündükləri stabillik boş şeydir. Qurduqları sistem xəfifdir, ürkəkdir, dayanıqlı deyil. Qturuşmuş demokratiyalar sistemin stabilliyi, dayanıqlığı baxımdan da daha etibarlı məkanlardır.

Məsələnin məğzini bu müstəvidə axtarmaq lazımdır ki, dərdin çarəsi də dərmanı da düzgün müəyyənləşdirilsin. Yoxsa, konspirologiyalar elə bir situasiyaya gətirib çıxarır ki, günahkar, avtoritarizmin əliəyri məmurlarından çox, birbaşa Qərb və demokratiyalar çıxarılır.

ÇARƏ

Beləliklə, bütün qüsurlara baxmayaraq Qərbdə işlək demokratiya, yəni xalqa cavabdeh hökumət var, qanunun aliliyi var və ona görə oralar daha etibarlıdır, ona görə ora daşıyırlar. İndi məsələnin məğzi budur ki, bu etibarlılıq da göydən zənbillə düşməyib, havadan qurulmayıb. Xalqların öz haqqını istəməsi, hökumətdən cavabdehlik təıəb etməsi, özündən asılı vəziyyətə salması nəticəsində baş verib.

Baxın, bir neçə gün bundan qabaq məlumat yayıldı ki, Gürcüstana ən çox yatırım qoyan Azərbaycandır. Çox bəsitdir məsələ. Gürcü xalqı öz hökumətindən rifah tələb edir. Hökumət sistemin nisbi demokratikliyi səbəbilə xalqdan, onun səsindən və etimadından asılıdır. Gürcünün həkimini, müəllimini pamblq yığmağa gəndərə bilməzsiniz. Əksinə xalq tələb edir və hökumət də rifahı təmin etmək məcburiyyətində olduğundan investisiyaya şərait yaradır. Nəticədə bizimkilər aparıb ora yatırım qoyur, amma özümüzə fərli investisiya cəlb edə bilmirik. Çünki həmin şəraiti biz yarada bilməmişik. Yaradılmasını ya başa düşmədyimizdən, ya başqa səbəblərdən tələb edə bilməmişik.

QƏRBİN PROBLEMİ

İndi burada yuxarıda söz verdiyim bir sualı da cavablandırmaq istəyirəm. Bəs, Qərb bilmirmi ki, avtoritarizmlərdən, diktaturalardan gələn pullar korrupsiya yolu ilə qazanılmış gəlirlərin nəticəsidir.

Belə deyək, əvvəla Qərbdə korrupsiyalaşmış, yaxud ondan qazanc götürmək istəyən, əlbir olan siyasətçilər, məmurlar, vəkillər, cürbəcür institutlar az deyil. Bu yaxınlarda elə həmin Qərbdə dərc edilmiş bir məqalədə bu baradə çox ətraflı məlumat var. Qlobalizasiyadan sonra bunun Qərbin özü üçün də təhlükəli səviyyələrə çatdığı, Qərb institutlarını içindən yediyi qeyd edilir. Bu yaxınlarda ABŞ Senatında da bununla bağlı iri dinləmələr keçirilib. Qərb sistemini ideallaşdırmaq da düzgün deyil. Qüsurlar, ofşorlar kimi kifayət qədər qara dəliklər də az deyil və özlərinin korrupsionerləri bu qara dəliklərdən məharətlə yararlanırlar. Bəzən, xüsusən geostrateji maraqlar və digər amillər də hər şeyə öz adını deməyə mane olur. Amma məsələnin məğzini ifadə etmək üçün belə bir hadisəni yada salım. Bizim iqtidar nümayəndələrindən biri Qərb təmsilçiləri ilə söhbətində tənqidə etiraz olaraq demişdi ki, bəs, korrupsiya elə hər yerdə var. Həmin xarici də cavab vermişdi ki, bəli var, amma bəzi yerlərdə sistem onunla mübarizə aparır, bəzi yerlərdə o sistemin mahiyyətidir.

Dediyim odur ki, bəzən efektiv, bəzən çətinliklə də olsa, demokratik sistemlərdə korrupsiya ilə mübarizə var, daha o sistemin mahiyyəti deyil. Tutaq ki, Panama sənədlərinin üzə çıxması, Britaniya hökumətinin axan çirkli pulların qarşısını almaq üçün tədbirlər paketini qəbul etməsi, lap elə Qəzzafinin oğluna görə London İqtisad məktəbinin rəhbərinin istefaya getməsi bu qəbildən olan hadisələrdir. O qədər ən xırda, ictimaiyyətə bəlli olub təsdiqlənmiş sui-istifadəyə görə demokratiyalarda məmurların istefaya getdiyini oxuyuruq ki. Ən əsası isə Qərb ölkələrində məmurlarım avtoritarizmlərdəki rəsmilər kimi qeyri-rəsmi milyardlara sahib ola bilməsi son dərəcə çətin məsələdir. İnanın ki, Obama nə Putin, nə Mərkəzi Asiya diktatorları kimi varlı deyil. Baxmayaraq ki, dünyanın ən varlı ölkəsinin prezidentidir.