Tənqid ictimai təkamüldə mühüm rol oynayır. Analogiya aparsaq, istənilən ictimai tənqid toplumun hiss etdiyi bir ağrıdır. Bu ağrının əsasında ictimai problem müəyyənləşdirilir və cəmiyyət bu siyasi diaqnoza uyğun olaraq öz cavab addımını tapıb problemi aradan qaldıra bilir.
İnkişaf etmiş cəmiyyətlərdə siyasi müxalifətin və azad medianın mövcudluğu məhz bu funksiyaya xidmət edir. Nəzəriyyədə bu belədir. Praktikada isə... Müxtəlif ölkələrdə bu proses müxtəlif çalarlar alır. Üçüncü dünya ölkələrinin çoxunda tənqid-diaqnoz-çarə zəncirini qırıq zəncir həlqələri əvəzləyir və cəmiyyət disfunksional bir topluma çevrilir.
TƏNQİD YOXSA MƏRSİYƏ
Bu mənada Azərbaycan da istisna deyil. Hər il Qarabağ müharibəsində itirilmiş rayonların işğalı günü qəzetlər siyasi mərsiyələrlə dolur.
28 Mayda Rəsulzadə və itirilmiş respublika üçün ağı deyilir, 4 iyun və 15 iyunda yıxılan demokratik hakimiyyət üçün eyni stilli «mərsiyələr» səslənir – qəzetçilərin, ictimai xadimlərin, siyasi liderlərin və ziyalıların dilindən.
Ola bilsin ki, Azərbaycanla ABŞ-ın müqayisəsinə tez-tez müraciət edirəm. Amma Azərbaycan mətbuatında çap olunan tipik siyasi-şikayət stilində bir materialı Amerika mətbuatında təsəvvür etməyə çalışıram. Bir şey alınmır. Amerikada belə yazmırlar, belə düşünmürlər.
«POZİTİV DÜŞÜNCƏ»
«Pozitiv düşüncə» məfhumu var bu cəmiyyətdə və amerikalılar problemi tənqid yolu ilə müəyyənləşdirən kimi çıxış yolları axtarırlar. Bu yollar müxtəlif insanların düşüncələrində ağıllı, yaxud səfeh şəkildə özünü büruzə verir. Amma vacib olanı bu deyil. Əhəmiyyətli məqam ondadır ki, cəmiyyət oturub ağlamır. Yol axtarır, iri problemi xırda hissələrə bölüb onu çözməyə çalışır və ən çətin problem də bu prosesin qarşısında duruş gətirə bilmir, əvvəl-axır öz həllini tapır.
Azərbaycandakı problemlərin əhəmiyyətini kiçiltmək olmaz. Lakin problemlərin böyüklüyü əvvəldə qeyd etdiyim pozitiv düşüncənin əhəmiyyətini bir az da artırır ki, onu azaltmır.
Demokratiya azad və təşəbbüskar insanların cəmiyyətidir. Azərbaycan cəmiyyəti nə vaxtsa azad olacaqsa, bu öz taleyini özü həll etmək istəyən insanların gücü hesabına baş verəcək.
BƏLKƏ ŞİƏ TƏFƏKKÜRÜ?
Hələ ki, Azərbaycanda bütün cəmiyyəti bürümüş kimi görünən bir ağlaşma müşahidə olunmaqdadır. «Bizim hüquqlarımızı pozurlar», «sərvətlərimizi talan edib xarici banklara yığırlar», «torpaqlarımızı tutublar», «özümüzünkülər evlərimizi başımıza uçurur», «dolana bilmirik», «beş-on nəfərin əlində əsir qalmışıq», «seçkiləri saxtalaşdırırlar», «saqqalımızı güclə qırxırlar», «döyürlər», «tuturlar» və s. bu kimi nalələr Azərbaycan ictimai müzakirəsində özünə yer tutub. Bu belə də olmalıdır. Lakin bütün ictimai-siyasi proses sanki bu nalələrlə də elə məhdudlaşır.
Azərbaycan cəmiyyətinin məhz bu notlarda ilişib qalmasının səbəblərinə dair ancaq spekulyasiya etmək olar. Məsələn, demək olar ki, Azərbaycandakı bu siyasi fenomen müəyyən mənada İslam şiəliyinin mədəni təzahürüdür.
Əzabın, ağrının fetişləşdirilməsi, ağlaşma, haqq yol uğrunda vuruşub qalib gəlmək yox, uduzub əzabkeş olmaq və ağlamaq bu mədəniyyətin tərkib hissəsidir. Bəlkə də. Lakin xristian dinində də İsanın çarmıxa çəkilməsi məqamı məzmunca eyni şeydir, lakin bu, Qərb cəmiyyətlərində fatalizmin insan düşüncəsinə hakim kəsilməsinə gətirib çıxarmır.
YOXSA «AĞ ATLI OĞLAN» ÜMİDİ?
Yaxud, daha sadə səbəb tapmaq olar və iddia etmək olar ki, problemlərin əzici ağırlığı insanlarda bir çarəsizlik hissi yaradır və bütövlükdə cəmiyyətin siyasi proseslərə reaksiyası həmin problemin törəməsidir.
Xəstəliyin insan orqanizminə təsiri haqqında ABŞ və Avropada maraqlı araşdırmalar aparılıb. Həmin araşdırmalara görə, xəstəlik zaman keçdikcə insanın mübarizə əzmini qırır və insanı bütövlükdə çəkdiyi ağrıların əsirinə çevirir. Bir müddət sonra insan çəkdiyi ağrıdan başqa heç nə barədə ciddi düşünə bilmir və nəticədə həmin insan sağlam qərarlar qəbul etmək qabiliyyətini itirir və çıxış yolunu kənarda axtarır. Sonuncu məqam isə insanın həkimə sadəcə bir tibbi professional yox, həm də «xilaskar», «kahin» kimi baxmasına gətirib çıxarır. Xəstə insan da öz ağ atlı oğlanını gözləyir. Bu izahı ağır problemli cəmiyyətlərə tətbiq edib eyni nəticələri çıxarmaq olar. Lakin bu səbəblərin heç bir əhəmiyyəti yoxdur.
SUDA BOĞULAN ÖZÜ XİLAS OLMALIDIR
İstənilən halda, yıxılan adam özü ayağa qalxmalıdır, ağlayan özü öz göz yaşlarını silməlidir və zülmə məruz qalan özü ona edilən zülmə son qoymalıdır. Həddən ziyadə nəzəri səslənir, deyilmi? Gəlin, bu deyilən fikirlərin praktikada təzahürlərinə baxaq.
Müxalifət düşərgəsində öz gücünə görə seçilən iki oturuşmuş partiya – AXCP və Müsavat var ki, onlar Azərbaycanın bütün bölgələrində bu və ya digər dərəcədə təmsil olunurlar. Bu partiyalar onların ümumi fikirləri ilə həmfikir olan xeyli sadə vətəndaş, ziyalı və ictimai-siyasi xadimlər tərəfindən tənqidə məruz qalırlar. Həmin partiyalar da eyni fikri dəfələrlə səsləndiriblər: Kiminsə fərqli yolu varsa, buyursun meydana, öz istədiyi kimi iş aparsın. Niyə fərqli düşünənlər ortaya bir fəaliyyət qoymurlar?
ANCAQ MÜXALİFƏTMİ?
İqtidar düşərgəsində Heydər Əliyevə loyal olub iqtidarın indiki xəttində islahatlar görmək istəyən xeyli adam var. Heydər Əliyevin yaxın silahdaşları var o insanların içində. Şikayət edirlər. Niyə siyasi iradə göstərib öz siyasi təşkilatlarını qurmurlar? Niyə o insanlar özləri kimi düşünən beş-on nəfəri başlarına yığıb bir iş görmürlər?
İctimai xadimlər, ziyalılar, gənclər şikayət edirlər ki, cəmiyyətlə düzgün iş aparılmır, maarifləndirmə işi getməlidir və s. Niyə beş-on nəfər bir araya gəlib bu istiqamətdə işləməsin?
Qarabağ itkisindən danışan xeyli sayda insanlar var. Niyə görə bu problemi Azərbaycan üçün ən ümdə problem hesab edən beş-on nəfər, məsələn, Qarabağ Azadlıq Təşkilatı 17 ildir ki, işğal altında qalan Azərbaycan torpaqlarının geri qaytarılması üçün barmağını tərpətməyən Azərbaycan hökumətindən hesab sormur? Hanı onların fəaliyyəti? Onlar öz piketlərini ATƏT-in, Avropa ölkələri səfirliklərinin yoxsa Azərbaycan hökumətinin qarşısında keçirməlidirlər?Qarabağ itkisindən danışan xeyli sayda insanlar var. Niyə görə bu problemi Azərbaycan üçün ən ümdə problem hesab edən beş-on nəfər, məsələn, Qarabağ Azadlıq Təşkilatı 17 ildir ki, işğal altında qalan Azərbaycan torpaqlarının geri qaytarılması üçün barmağını tərpətməyən Azərbaycan hökumətindən hesab sormur? Hanı onların fəaliyyəti? Onlar öz piketlərini ATƏT-in, Avropa ölkələri səfirliklərinin yoxsa Azərbaycan hökumətinin qarşısında keçirməlidirlər?
Azərbaycanda xeyli sayda QHT var ki, sırf iqtisadi sahədə ixtisaslaşır və Azərbaycandakı korrupsiyanın səviyyəsini ölçüb cəmiyyətə öz tənqidi rəylərini çatdırırlar. Niyə bu tənqidlərin əsasında bir nəfər də olsun Azərbaycan məmuru barədə məhkəməyə müraciət edilmir?
BİR İŞ GÖRƏNƏ NEÇƏ TƏNQİDÇİ DÜŞÜR?
Siyahını istənilən sahədə uzatmaq olar. Lakin ümumi mənzərə budur ki, Azərbaycan cəmiyyətində əksər insanlar öz fəaliyyətlərinin gücünə inanmırlar.
Ayrı-ayrılıqda götürsək, doğrudan da hər bir fərd iri bir problemi təkbaşına həll edə bilməz. Lakin problemlərin həllinə o zaman nail olmaq olar ki, hərə öz bacardığı müstəvidə cəmiyyətdə baş verənlərlə bağlı nəsə etsin. Ayrı-ayrılıqda bu işlər kiçik və bəzən mənasız görünsə də, bir hərəkat kimi bu proses iri bir fəaliyyət selinə çevrilə bilər.
Hər kəsdən ummaq olmaz ki, siyasi partiya qurub fəaliyyət göstərsin. Lakin bu cəmiyyətdə bu gün bunu edə bilən insanlar var və onlar bu işi görmürlər. Hər bir adamdan tələb etmək olmaz ki, beş-on nəfəri başına yığıb bir ictimai fəaliyyət qursun. Lakin bu cəmiyyətdə bu gün bunu edə bilən insanlar var və onlar bu işi görmürlər. Hər kəsdən gözləmək olmaz ki, Azərbaycan əhalisi içində maarifləndirmə işi aparsın. Amma ... yenə həmin nəticə.
Təbii ki, bütün deyilən sahələrdə real işlər görən dəyərli insanlar da var. Lakin bir iş görənə ən azı bir neçə tənqid edib iş görməyən düşür. Niyə görə insanlar öz inandıqları ideyaların reallaşması uğrunda çalışmasınlar?
AZƏRBAYCANLININ ESTONDAN FƏRQİ
Azərbaycanın başına gələn bəlalarda xarici dövlətləri suçlamaq olar. Amma suallar da var: Azərbaycanda olan hökumətdən Polşada da ola bilərdimi? «Allah mənim ömrümdən kəsib prezidentin ömrünə calasın» ifadəsini estona da dedizdirmək olardımı? Bu suallara müsbət cavab verənlərə sözüm yoxdur. Amma həmin suallara mənfi cavab verənlərə bir sualım da var: Nədir azərbaycanlının həmin o polyakdan, estondan fərqli edən cəhət?
Bəlkə elə məhz bu siyasi mərsiyələr?
Məqalədəki fikirlər müəllifin şəxsi düşüncələridir.
İnkişaf etmiş cəmiyyətlərdə siyasi müxalifətin və azad medianın mövcudluğu məhz bu funksiyaya xidmət edir. Nəzəriyyədə bu belədir. Praktikada isə... Müxtəlif ölkələrdə bu proses müxtəlif çalarlar alır. Üçüncü dünya ölkələrinin çoxunda tənqid-diaqnoz-çarə zəncirini qırıq zəncir həlqələri əvəzləyir və cəmiyyət disfunksional bir topluma çevrilir.
TƏNQİD YOXSA MƏRSİYƏ
Bu mənada Azərbaycan da istisna deyil. Hər il Qarabağ müharibəsində itirilmiş rayonların işğalı günü qəzetlər siyasi mərsiyələrlə dolur.
28 Mayda Rəsulzadə və itirilmiş respublika üçün ağı deyilir, 4 iyun və 15 iyunda yıxılan demokratik hakimiyyət üçün eyni stilli «mərsiyələr» səslənir – qəzetçilərin, ictimai xadimlərin, siyasi liderlərin və ziyalıların dilindən.
Ola bilsin ki, Azərbaycanla ABŞ-ın müqayisəsinə tez-tez müraciət edirəm. Amma Azərbaycan mətbuatında çap olunan tipik siyasi-şikayət stilində bir materialı Amerika mətbuatında təsəvvür etməyə çalışıram. Bir şey alınmır. Amerikada belə yazmırlar, belə düşünmürlər.
«POZİTİV DÜŞÜNCƏ»
«Pozitiv düşüncə» məfhumu var bu cəmiyyətdə və amerikalılar problemi tənqid yolu ilə müəyyənləşdirən kimi çıxış yolları axtarırlar. Bu yollar müxtəlif insanların düşüncələrində ağıllı, yaxud səfeh şəkildə özünü büruzə verir. Amma vacib olanı bu deyil. Əhəmiyyətli məqam ondadır ki, cəmiyyət oturub ağlamır. Yol axtarır, iri problemi xırda hissələrə bölüb onu çözməyə çalışır və ən çətin problem də bu prosesin qarşısında duruş gətirə bilmir, əvvəl-axır öz həllini tapır.
Azərbaycandakı problemlərin əhəmiyyətini kiçiltmək olmaz. Lakin problemlərin böyüklüyü əvvəldə qeyd etdiyim pozitiv düşüncənin əhəmiyyətini bir az da artırır ki, onu azaltmır.
28 Mayda Rəsulzadə və itirilmiş respublika üçün ağı deyilir, 4 iyun və 15 iyunda yıxılan demokratik hakimiyyət üçün eyni stilli «mərsiyələr» səslənir – qəzetçilərin, ictimai xadimlərin, siyasi liderlərin və ziyalıların dilindən
BƏLKƏ ŞİƏ TƏFƏKKÜRÜ?
Hələ ki, Azərbaycanda bütün cəmiyyəti bürümüş kimi görünən bir ağlaşma müşahidə olunmaqdadır. «Bizim hüquqlarımızı pozurlar», «sərvətlərimizi talan edib xarici banklara yığırlar», «torpaqlarımızı tutublar», «özümüzünkülər evlərimizi başımıza uçurur», «dolana bilmirik», «beş-on nəfərin əlində əsir qalmışıq», «seçkiləri saxtalaşdırırlar», «saqqalımızı güclə qırxırlar», «döyürlər», «tuturlar» və s. bu kimi nalələr Azərbaycan ictimai müzakirəsində özünə yer tutub. Bu belə də olmalıdır. Lakin bütün ictimai-siyasi proses sanki bu nalələrlə də elə məhdudlaşır.
Azərbaycan cəmiyyətinin məhz bu notlarda ilişib qalmasının səbəblərinə dair ancaq spekulyasiya etmək olar. Məsələn, demək olar ki, Azərbaycandakı bu siyasi fenomen müəyyən mənada İslam şiəliyinin mədəni təzahürüdür.
Əzabın, ağrının fetişləşdirilməsi, ağlaşma, haqq yol uğrunda vuruşub qalib gəlmək yox, uduzub əzabkeş olmaq və ağlamaq bu mədəniyyətin tərkib hissəsidir. Bəlkə də. Lakin xristian dinində də İsanın çarmıxa çəkilməsi məqamı məzmunca eyni şeydir, lakin bu, Qərb cəmiyyətlərində fatalizmin insan düşüncəsinə hakim kəsilməsinə gətirib çıxarmır.
YOXSA «AĞ ATLI OĞLAN» ÜMİDİ?
Yaxud, daha sadə səbəb tapmaq olar və iddia etmək olar ki, problemlərin əzici ağırlığı insanlarda bir çarəsizlik hissi yaradır və bütövlükdə cəmiyyətin siyasi proseslərə reaksiyası həmin problemin törəməsidir.
Xəstəliyin insan orqanizminə təsiri haqqında ABŞ və Avropada maraqlı araşdırmalar aparılıb. Həmin araşdırmalara görə, xəstəlik zaman keçdikcə insanın mübarizə əzmini qırır və insanı bütövlükdə çəkdiyi ağrıların əsirinə çevirir. Bir müddət sonra insan çəkdiyi ağrıdan başqa heç nə barədə ciddi düşünə bilmir və nəticədə həmin insan sağlam qərarlar qəbul etmək qabiliyyətini itirir və çıxış yolunu kənarda axtarır. Sonuncu məqam isə insanın həkimə sadəcə bir tibbi professional yox, həm də «xilaskar», «kahin» kimi baxmasına gətirib çıxarır. Xəstə insan da öz ağ atlı oğlanını gözləyir. Bu izahı ağır problemli cəmiyyətlərə tətbiq edib eyni nəticələri çıxarmaq olar. Lakin bu səbəblərin heç bir əhəmiyyəti yoxdur.
SUDA BOĞULAN ÖZÜ XİLAS OLMALIDIR
İstənilən halda, yıxılan adam özü ayağa qalxmalıdır, ağlayan özü öz göz yaşlarını silməlidir və zülmə məruz qalan özü ona edilən zülmə son qoymalıdır. Həddən ziyadə nəzəri səslənir, deyilmi? Gəlin, bu deyilən fikirlərin praktikada təzahürlərinə baxaq.
Müxalifət düşərgəsində öz gücünə görə seçilən iki oturuşmuş partiya – AXCP və Müsavat var ki, onlar Azərbaycanın bütün bölgələrində bu və ya digər dərəcədə təmsil olunurlar. Bu partiyalar onların ümumi fikirləri ilə həmfikir olan xeyli sadə vətəndaş, ziyalı və ictimai-siyasi xadimlər tərəfindən tənqidə məruz qalırlar. Həmin partiyalar da eyni fikri dəfələrlə səsləndiriblər: Kiminsə fərqli yolu varsa, buyursun meydana, öz istədiyi kimi iş aparsın. Niyə fərqli düşünənlər ortaya bir fəaliyyət qoymurlar?
ANCAQ MÜXALİFƏTMİ?
İqtidar düşərgəsində Heydər Əliyevə loyal olub iqtidarın indiki xəttində islahatlar görmək istəyən xeyli adam var. Heydər Əliyevin yaxın silahdaşları var o insanların içində. Şikayət edirlər. Niyə siyasi iradə göstərib öz siyasi təşkilatlarını qurmurlar? Niyə o insanlar özləri kimi düşünən beş-on nəfəri başlarına yığıb bir iş görmürlər?
İctimai xadimlər, ziyalılar, gənclər şikayət edirlər ki, cəmiyyətlə düzgün iş aparılmır, maarifləndirmə işi getməlidir və s. Niyə beş-on nəfər bir araya gəlib bu istiqamətdə işləməsin?
Azərbaycanda xeyli sayda QHT var ki, sırf iqtisadi sahədə ixtisaslaşır və Azərbaycandakı korrupsiyanın səviyyəsini ölçüb cəmiyyətə öz tənqidi rəylərini çatdırırlar. Niyə bu tənqidlərin əsasında bir nəfər də olsun Azərbaycan məmuru barədə məhkəməyə müraciət edilmir?
BİR İŞ GÖRƏNƏ NEÇƏ TƏNQİDÇİ DÜŞÜR?
Siyahını istənilən sahədə uzatmaq olar. Lakin ümumi mənzərə budur ki, Azərbaycan cəmiyyətində əksər insanlar öz fəaliyyətlərinin gücünə inanmırlar.
Ayrı-ayrılıqda götürsək, doğrudan da hər bir fərd iri bir problemi təkbaşına həll edə bilməz. Lakin problemlərin həllinə o zaman nail olmaq olar ki, hərə öz bacardığı müstəvidə cəmiyyətdə baş verənlərlə bağlı nəsə etsin. Ayrı-ayrılıqda bu işlər kiçik və bəzən mənasız görünsə də, bir hərəkat kimi bu proses iri bir fəaliyyət selinə çevrilə bilər.
Hər kəsdən ummaq olmaz ki, siyasi partiya qurub fəaliyyət göstərsin. Lakin bu cəmiyyətdə bu gün bunu edə bilən insanlar var və onlar bu işi görmürlər. Hər bir adamdan tələb etmək olmaz ki, beş-on nəfəri başına yığıb bir ictimai fəaliyyət qursun. Lakin bu cəmiyyətdə bu gün bunu edə bilən insanlar var və onlar bu işi görmürlər. Hər kəsdən gözləmək olmaz ki, Azərbaycan əhalisi içində maarifləndirmə işi aparsın. Amma ... yenə həmin nəticə.
Təbii ki, bütün deyilən sahələrdə real işlər görən dəyərli insanlar da var. Lakin bir iş görənə ən azı bir neçə tənqid edib iş görməyən düşür. Niyə görə insanlar öz inandıqları ideyaların reallaşması uğrunda çalışmasınlar?
AZƏRBAYCANLININ ESTONDAN FƏRQİ
Azərbaycanın başına gələn bəlalarda xarici dövlətləri suçlamaq olar. Amma suallar da var: Azərbaycanda olan hökumətdən Polşada da ola bilərdimi? «Allah mənim ömrümdən kəsib prezidentin ömrünə calasın» ifadəsini estona da dedizdirmək olardımı? Bu suallara müsbət cavab verənlərə sözüm yoxdur. Amma həmin suallara mənfi cavab verənlərə bir sualım da var: Nədir azərbaycanlının həmin o polyakdan, estondan fərqli edən cəhət?
Bəlkə elə məhz bu siyasi mərsiyələr?
Məqalədəki fikirlər müəllifin şəxsi düşüncələridir.