Pensilvaniya Universitetinin Vorton Biznes və Maliyyə Məktəbinin (The Wharton School of the University of Pennsylvania) professoru, "SmartyPal" və "Yodle"ın həmtəsisçisi Kartik Hosanagar (Kartik Hosanagar) öz elmi tədqiqatında müəyyən alqoritmlərin istehlakçılara və cəmiyyətə təsirini araşdırır. O, həm də rəqəmli media və internet marketinqi öyrənir.
"ABŞ-da prezident seçkilərindən sonra insanların çoxu exokamera effekti ilə maraqlanmağa başlayıb. Bu, məlumatın ötürülməsi və təkrarlanması yolu ilə informasiyanın gücünün artırılmasıdır. Görünür, bu mövzunu Facebookda müzakirə edərkən heç kəs işin içindəki ironiyanı hiss etmir. Bizim bir çoxumuz Facebook, Twitter və Google-da personalizasiya filtrlərinin tələsinə düşdüyünü hiss etmir.
Hesablamalara görə, minillik nəslinin (söhbət 1980 - 2000-ci illər arasında dünyaya gələn insanlardan gedir) 60%-dən çoxu əsas informasiya mənbəyi kimi Facebookdan istifadə edir.
Exokameralar artıq problemə çevrilib. Hər fərdin başqa şeylərlə əlaqəsi olmayan dar informasiya bazası formalaşanda sosial diskurs bundan əziyyət çəkir. İnternet informasiyanı demokratikləşdirməklə və qlobal kənd yaratmaqla bu halı düzəltməli idi. Demokratikləşmə həqiqətən baş verib. Facebook və Twitterdəki sosial xəbər lentləri, Google-ın alqoritmləri əvvəllər xəbər redaktorlarının gördüyü işi görür. Hesablamalara görə, minillik nəslinin (söhbət 1980 - 2000-ci illər arasında dünyaya gələn insanlardan gedir) 60%-dən çoxu əsas informasiya mənbəyi kimi Facebookdan istifadə edir.
Ancaq son həftələr ərzində bir çox şərhçilər bu tendensiyanın qloballaşmaya kömək etmədiyinə dair narahatlıq ifadə etməyə başlayıblar. Onların fikrincə, bu hal, əksinə, cəmiyyətin parçalanmasını daha da sürətləndirir, demokratiyanı isə məhv edir. Facebookun baş direktoru Mark Zukerberq (Mark Zuckerberg) isə hesab edir ki, sosial şəbəkələrin demokratiyaya təsiri həddindən artıq şişirdilib.
Həmkarlarımla biz artıq neçə vaxtdır ki, exokameraların effektini öyrənməklə məşğuluq. Mən bilirəm ki, Mark Zuckerberg yanılır. Facebook bizim filtr qovuğundan çıxmağımıza kömək etmək üçün daha çox iş görə bilər. Ancaq bizim özümüz də çarəsiz deyilik. Biz asanlıqla bu problemin öhdəsindən gələ bilərik. Ancaq heç nə etməməyə üstünlük veririk.
SÜBUT
2010 və 2014-cü illərdə aparılmış tədqiqat gedişində mənim Wharton məktəbindəki tədqiqat qrupum 1700-dən çox iTunes istifadəçisi arasında istehlak modellərini dəyərləndirib. Təhlil zamanı biz onların istifadə etdikləri resursların onlara təklif olunmuş variantlarla nə dərəcədə üst-üstə düşdüyünü izlədik. Başqa sözlə, hər hansı iki təsadüfi şəxsin KİV-dən istifadəsinin ümumi sərhədlərini müəyyən etdik. Şəxsi tövsiyyələr parçalanma effekti yaradırdısa, istifadəçilər sistemin məsləhətinə qulaq asdıqca ümumi resursların sayı azalmalı idi.
Halbuki tövsiyyə funksiyasının işə salınmasından sonra istehlak olunan resursların üst-üstə düşməsi bütün istifadəçilər üçün artdı. Bunu iki səbəblə izah etmək olardı:
Halbuki tövsiyyə funksiyasının işə salınmasından sonra istehlak olunan resursların üst-üstə düşməsi bütün istifadəçilər üçün artdı. Bunu iki səbəblə izah etmək olardı. Birincisi, alqoritm insanlar üçün aktual səhifələr tapanda insanlar daha çox resursdan istifadə etməyə başlayırdılar. İki istifadəçi iki dəfə çox məlumatdan yararlananda onlar arasında daha çox eyni mənbəni aşkar etmək mümkündür. İkincisi, tövsiyyə alqoritmi onların özləri üçün yeni maraqlar kəşf etməsinə yardım edirdi. Bu da onların maraqlarının digər istifadəçilərinki ilə üst-üstə düşməsinə yol açır. Qısası, biz exokamera effektinin mövcudluğunu sübut edə bilmədik.
Ancaq siyasi kontent digər resurslardan fərqlənir. Məsələn, musiqisə inanlar ekstremal baxışlara və qütbləşməyə siyasi ideologiyalarda olduğundan daha çox meyllidirlər. Bundan başqa, sosial xəbər kanalları iTunesun şəxsi tövsiyyələrinə bənzəmir. Beləliklə, sual ondan ibarətdir ki, bizim nəticələrimizi bütün sosial şəbəkələr üçün ümumiləşdirmək olarmı.
Bu sualın cavabını 2015-ci ildə Facebookda aparılmış tədqiqatda görürük. Tədqiqatın məqsədi sosial şəbəkənin bizim bu və ya digər nəzər nöqtəsinə meyl etməmizə necə təsir etdiyini öyrənmək idi. Tədqiqatçılar ABŞ-da yaşayan, öz siyasi baxışlarını ("liberal", "mühafizəkar", "mötədil") 10,1 milyon Facebook istifadəçisinin xəbər lentlərini araşdırıblar. Fərqli siyasi baxışlara rəğmən yayılmış eyni xəbər materiallarının payı hesablanıb (məsələn, liberal mühafizəkar bucaqdan yazılmış xəbəri oxuyur).
Facebook kimi sosial şəbəkələrdə belə xəbərlərin yayılmasına üç amil təsir edir: Birincisi, bu, dostlar və onların xəbər kontentidir. İkincisi, xəbər lentini formalaşdıran alqoritmin ümumi axından məhz hansı xəbərləri seçməsidir. Üçüncüsü isə, bizim əslində hansı xəbər saytlarına girməyimizdir.
Facebook kimi sosial şəbəkələrdə belə xəbərlərin yayılmasına üç amil təsir edir: Birincisi, bu, dostlar və onların xəbər kontentidir. İkincisi, xəbər lentini formalaşdıran alqoritmin ümumi axından məhz hansı xəbərləri seçməsidir. Üçüncüsü isə, bizim əslində hansı xəbər saytlarına girməyimizdir. Əgər ikinci amil exokamera effektinin yaradılmasında əsas hərəkətverici qüvvədirsə, Facebook qınanmalıdır. Ancaq exokamera birinci və ikinci amillərin təsiri ilə meydana gəlirsə, onda biz özümüz özümüzü bu tələyə salırıq.
...Aydındır ki, Facebook dostlarımızla baxışlarımızın oxşarlığı bizi exokamera tələsinə salır....
Tədqiqatdan çıxan nəticə budur ki, exokameraların formalaşmasının əsas hərəkətverici qüvvsi istifadəçilərin özlərinin fəaliyyəti, yəni onların onlayn ünsiyyəti və müxtəlif saytlara girişidir.
Doğrudan da, bizim dost çevrəmiz adətən bir o qədər də rəngarəng deyil. Ancaq Facebook asanlıqla bizə başqa mənbələrdən də məqalələr tövsiyyə edə bilər. Məsələn, "Facebookda daha nələr oxunur" başlığı ilə. Biz yalnız dostlarımızın xəbər lentində görünən xəbərləri görə bilirik. Bu isə, son nəticədə, sosial şəbəkənin bizə sırıdığı məhdudiyyətdir.
Ancaq bu məsələdə bizim özümüzə də haqq qazandırmaq olmaz. Birincisi, biz yalnız bizimlə eyni fikirdə olanlarla ünsiyyətdə oluruq və fikirləri bizimkilərdən fərqlənənlərin postlarını görməməyə üstünlük veririk.
Ancaq bu məsələdə bizim özümüzə də haqq qazandırmaq olmaz. Birincisi, biz yalnız bizimlə eyni fikirdə olanlarla ünsiyyətdə oluruq və fikirləri bizimkilərdən fərqlənənlərin postlarını görməməyə üstünlük veririk. (Onlardan "unsubscribe" edirik.) İkincisi, bizə təklif olunan əlavə, başqa mənbələrdən olan yazıları açıb baxmırıq. Facebook bizə niyə bizi maraqlandırmayan kontent tövsiyyə etməlidir ki? Son nəticədə, Facebook biznesdir.
Bill Bishopun "The Big Sort" kitabında amerikalıların son 30 il ərzində özlərini baxş oxşarlığına görə rayonlara bölməsinin şahidi oluruq. İnternetdə də eyni şey baş verir. Bütün praktik tədqiqatlar da onu deməyə əsas verir ki, bunun səbəbi personalizasiya alqoritmlərində deyil. Alqoritmlər bizə fərqli nəzər nöqtələrinə çıxış verə bilər. Problem bu alqoritmlətə düşən informasiyanın özündə və bizim istifadəşi kimi fəallığımızdadır. Facebook və Google kimi şirkətlər bunun üçün daha çox çalışmalıdırlar. Ancaq, biz də çalışmalıyıq".